Medewerkers van de Groninger Archieven tonen hun favoriete stuk uit onze collectie. Deze maand vertelt Harry Perton, medewerker publieksactiviteiten, over een doosje met echte bikkels uit het archief van de familie Mesdag-Van Houten.
In dit doosje zat ‘Keizer-Borax’, een soort zeep die zo’n beetje van 1900 tot in de jaren 30 in zwang was. Maar in plaats van de zeep kwam er iets anders in het doosje, getuige het opgeplakte etiket: “Bikkels(pel) van fam. van Houten, met briefje van tante Dien v. H.”
Dat briefje is ongedateerd, maar vermoedelijk van rond 1900. Dien van Houten richtte het aan een nichtje, dat gelijk met het briefje de bikkels van haar kreeg: “Lieve Annetje, hierbij ontvangt gij een ouderwets spelletje”. Ook nam tante Dien een klein voorschot op een uitleg van de spelregels, want ze noemde alvast de namen van de vier zijden van bikkels: essels, staanders, gaten en stoven. “Als gij hier koomt, zal ik het u leeren”, beloofde ze haar nicht.
Het zeepdoosje van tante Dien bevat 8 bikkels van been en 4 kleinere van metaal. Die van metaal zijn namaak, die van been gelden als de echte. Het betreft specifieke hielbeentjes van koeien, varkens of schapen, waarbij die van Drentse schapen de voorkeur genoten, omdat die wat fijner waren. Op de korte kanten kunnen zulke beentjes niet staan, resteren vier langere zijden met elk een specifieke vorm en naam. In het Gronings: eske, stoanderke, keerke en stoofke. Namen die tante Dien vernederlandste, in andere streken hadden ze heel andere namen.
Met zulke bikkels als in het doosje werd liefst op een vlakke ondergrond (zoals een stoep of een grafsteen) een spelletje gespeeld. Daarbij had je er minstens vier nodig. Verwacht hier geen precisie omtrent de regels, want die verschilden ook weer van regio tot regio. Maar in het algemeen kwam het erop neer dat je een grote stuiter of kaatsbal moest opgooien en zolang die nog in de lucht was, moest je de bikkels in een bepaalde volgorde oppakken en weer neerzetten. Daarbij mocht je die van andere spelers niet aanraken. Het ging dus primair om een behendigheidsspel, waarvoor je echter ook over geduld moest beschikken.
In de 18e en 19e eeuw werd dit spel bijna uitsluitend gespeeld door meisjes. Die hadden er zo hun eigen rituelen bij. Zo gaven de handigsten bij het opwerpen van de stuiter eerst een klap op de grond, voordat ze vliegensvlug de bikkels verschikten. Ook becommentarieerden ze hardop hun spel en zongen er liedjes bij.
Tante Dien noemde begin 20e eeuw het bikkelen “ouderwets” en dat kan kloppen. De Leidenaar Le Francq van Berkhey schaarde het omstreeks 1774 ”al eenigzins onder de zeldzaame kinderspelen”, terwijl de Groninger Jacob Tilbusscher in 1914 opmerkte dat men het “niet veel meer ziet spelen”. Eeuwenlang moet er dan een langzame en gestage achteruitgang zijn geweest, die begin 20e eeuw resulteerde in het verdwijnen van het spel.
Met dat spel raakte de bikkel in vergetelheid. De zegswijze ‘zo hard als een bikkel’ bleef echter bestaan. Uiteindelijk sloeg zo de onbegrepen naam over op een persoon die met gemak de grootste ontberingen verduurt. Vaak kwam er dan een bijvoeglijk naamwoord bij zodat de combinatie “een echte bikkel” ontstond. Deze taalkundige ontwikkeling is van vrij recente datum, want voor 1990 vind je die combinatie niet in het Nieuwsblad van het Noorden, terwijl het Dagblad van het Noorden vanaf 2002 haar ruim zestig maal bevat ter aanduiding van uiteenlopende types als fietskoeriers, wakduikers, winterkampeerders enz.
Welnu, deze “echte bikkels”, zo moeten we constateren, zijn helemaal geen echte bikkels. Want de enige echte bikkels, die liggen bij ons in het archief.
Bronnen
- Marten Douwes Teenstra, De kinderwereld (Groningen 1853) 70;
- T. (= Jacob Tilbusscher) in het Nieuwsblad van het Noorden (NvhN) van 11 april 1914; en A.M.J Deelman in het NvhN van 2 juni 1962. Het NvhN is geraadpleegd via www.delpher.nl
- J. Le Francq van Berkhey, Natuurlyke Historie van Holland, deel III (ca. 1774) 1413-1428, via www.dekrantvantoen.nl
- T. (Jacob Tilbusscher) in NvhN 11 april 1914, via www.dekrantvantoen.nl
- Bikkelspel van de familie Van Houten, Archief van Mesdag-van Houten, Groninger Archieven (555-327)
- Foto's: Harry Perton
januari februari maart april mei juni juli september november december