Onlangs werden de Groninger Archieven getipt over een stuk: de toelichting bij het ontwerp voor het nieuwe stadhuis van de Franse architect Paul-Antoine Bouchu (ca. 1740-?). Hij deed, samen met 38 anderen, mee aan de prijsvraag om het nieuwe Groninger stadhuis te ontwerpen. Wij dachten dat we zijn toelichting nu in handen hadden.
Een van de tipgevers was de publicist Thomas von der Dunk, die in 2010 een boek schreef over deze prijsvraag. Toen de toelichting gescand was, hebben wij deze naar hem opgestuurd. Na een paar dagen kwam een antwoord: dit is helemaal niet de toelichting van Bouchu, maar van de architect Nicolas de Pigage (1723-1796)!
Prijsvraag ontwerp nieuw stadhuis
Het middeleeuwse Raad- en Wijnhuis was in 1770 een bouwval. Het stadsbestuur besloot het gebouw te slopen en te vervangen door een nieuw stadhuis. Burgemeester Antony Adriaan van Iddekinge (1711-1789) nam al snel een leidende rol in dit proces, samen met Petrus Camper (1722-1789), anatoom, zoöloog en filosoof en, niet onbelangrijk, een goede vriend van Van Iddekinge. Wat zij gedaan hebben ter voorbereiding van de sloop en bouw van het stadhuis in de jaren 1770-1774 is onduidelijk. Maar op 17 februari 1774 presenteerden Van Iddekinge en Camper aan de raad het voorstel om een wedstrijd onder architecten te organiseren voor de bouw van een nieuw stadhuis. Het programma Prysen gesteld door de edele mogende Heeren Burgemeesteren en Raad der stad Groningen, op het best en bestberekend Plan voor een nieuw Raadhuis met voorschriften voor de prijsvraag was ook al opgesteld. De Raad keurde dit programma goed en het stuk werd gedrukt, samen met een plattegrond van de Grote Markt als bouwlocatie.
Het programma schreef vrij nauwkeurig voor hoe het gebouw er uit moest komen te zien. De buitenmaten werden gegeven, het moest een langwerpig vierkant gebouw zijn van de Jönissche [Ionische], of van de gemengde, dat is, de Romeinsche order. Verder moest het gebouw voorzien zijn van een uitstekend portaal met een peristyle (zuilengalerij) met daarboven een frontispice (driehoekige bekroning van een gevel, naar klassieke trant) waarin alleenlyk het wapen van de stad afgebeeld moest worden – al hadden de konstenaars hier wel enige vrijheid in. Ook mochten ze zelf bepalen of de hoofdingang aan de noord- of oostzijde moest komen. Verder waren er eisen per verdieping en de te gebruiken steensoort.
Er waren drie prijzen te verdienen. 100 dukaten (500 gulden) voor de winnaar, 300 en 150 gulden als tweede en derde prijs. De mededingers konden de plannen en berekeningen in de Nederduitsche of Fransche taal beschrijven; en hunne naamen in een verzegeld briefje, met hun zinspreuk van onderschrijvinge er bygevoegd sturen aan de secretaris van Burgemeesters en Raad van Groningen, P. Laman.
Deze architectuurprijsvraag was, met 38 tot 40 inzendingen uit binnen- en buitenland (het exacte aantal is niet helemaal duidelijk), de eerste in Nederland en tot op heden ook een van de grootste. De winnaar werd op 1 februari 1775 bekend gemaakt: Jacob Otten Husly.
In de Verklaring en aankondiging van en omtrent de prysen worden niet alleen de prijswinnaars bekend gemaakt, maar er staat ook in dat alle niet bekroonde plannen, tekeningen en modellen worden bewaard zodat de inzenders hun plan terug kunnen vragen Een aantal inzenders heeft geen gebruik gemaakt van deze mogelijkheid zodat een deel van de plannen in het stadsarchief bewaard is gebleven: zie hiervoor Beeldbankgroningen.nl.
De Franse architect Bouchu had zijn inzending ook teruggevraagd. Daar heeft hij echter vier keer om moeten vragen, erg vlot waren de Groningers niet met terugsturen. En nu is de toelichting op zijn plannen opgedoken, samen met een handgeschreven Franse vertaling van het Programma voor de bouw van een nieuw raadhuis. De Groninger Archieven is nu eigenaar van de documenten van Bouchu. Tenminste, dat dachten wij…
Bouchu? Pigage!
Want het is wel een toelichting op één van de plannen voor de bouw van een nieuw stadhuis, maar niet die van Bouchu.
Dat verklaarde meteen een paar onduidelijkheden. Hoe het ontwerp van Bouchu eruit heeft gezien, is bij gebrek aan tekeningen onduidelijk. Maar een ding is wel bekend: het stadhuis had een torentje. Op de lijst met teruggezonden stukken staat: 5 dec. 1775 verzonden aan Bouchu: een plan op klein formaat geplaatst met een tooren, dog waarbij geen sinspreuk, verzonden met de post à Mons. Bouchu Architecte expert du roij, Rue Neuves enz. a Paris volgens missive van den 22 nov. 1775. In de toelichting die wij nu in handen hebben, noch in de begroting was echter iets te vinden wat naar een toren verwees. Ook het handschrift van Bouchu (de vier handgeschreven verzoeken om zijn ontwerp terug te krijgen, zijn bewaard gebleven) leek niet op het handschrift van het nieuwverworven stuk.
Ook De Pigage, een Franse architect die in dienst was van de keurvorst van de Palts in Mannheim, had zijn inzending teruggevraagd. Bij de brief waarin hij dit deed, zat een los stukje: een ronde tekening met een slang ofwel een gekronkelde Slange op een Medaillon, met een çierlijk loofwerk omringd. Hetzelfde medaillon als op de toelichting.
De brief is geschreven in oud-Duits schrift. De toelichting is in het Frans en in schoonschrift. Het is mogelijk dat beide stukken door dezelfde hand geschreven zijn.
Ook de inzending van De Pigage was verloren gegaan. Maar die is nu weer boven water. En eigenlijk is dit een betere vangst dan wanneer we de toelichting van Bouchu zouden hebben. De Pigage kreeg in het juryrapport namelijk een eervolle vermelding, waaruit op te maken valt dat dit inderdaad de toelichting van De Pigage betreft.
Misschien duikt in de toekomst toch de inzending van Bouchu nog eens op, of een van de andere teruggestuurde inzendingen.
Bronnen
- Von der Dunk, T., Roëll, E. De eerste prijs: twee eeuwen stadhuis van Groningen : de eerste Nederlandse architectuurprijsvraag en de bouw van het ontwerp van Husly. Amsterdam: Architectura & Natura, 2010. Groninger Archieven (1957-26153)
- Programma en correspondentie omtrent de prijsvraag: Groninger Archieven, Register Feith, Stadsarchief Groningen (2041-194)
- Toelichting van De Pigage: Groninger Archieven, Verzameling fagmentarchieven (2698-276)