De grote kaart van Jannes Tideman, te bekijken op kaart1672.nl is erg belangrijk, want het geeft ons veel informatie over het beleg en ontzet van Groningen in 1672. Maar omdat het een handgetekende kaart is, oftewel een manuscriptkaart, is deze minder gemakkelijk te kopiëren dan gedrukte kaarten. Er is dan ook maar één exemplaar van. Al snel verschenen ook verschillende ‘nieuwskaarten’ van het beleg, zowel in Nederland als daarbuiten.
Nieuwskaarten
De Groninger graveur Jan de Fries heeft op een grote verzilverde koperplaat het beleg van 1672 gegraveerd. De plaat bevindt zich in de collectie van het Groninger Museum en is tot 30 oktober 2022 te zien in de tentoonstelling Stad houdt stand. Wij hebben een reproductie van de kopergravure in onze collectie. De plaat is gesigneerd met ‘IDF fecit’ (= heeft gemaakt), waarbij de initialen tot een monogram zijn verwerkt, een figuur waarin de initialen op kunstzinnige wijze zijn verweven. Wanneer je de afbeelding vergelijkt met een andere gravure van het beleg, met ‘Jan D. Fries Schulpzit’ (= heeft gegraveerd) als signatuur, dan is duidelijk dat deze van dezelfde maker zijn.
De laatste gravure is exact nagemaakt van een tekening van de provinciale ingenieurs J. Feltman en H. Bierum en geeft een overzicht van de aanvalswerken en het kamp van de belegeraars. Van de stad Groningen zijn alleen de zuidelijke verdedigingswerken aangegeven.
Interessant detail: op de eerste genoemde verzilverde koperplaat van Jan de Fries heeft de bisschop op 17 augustus de belegering beëindigd. Op de kaart van Feltman, Bierum en De Fries stopt de belegering op 16 augustus.
De gravure van Feltman, Bierum en De Fries komt meestal als losse prent voor. Direct in 1672 verscheen dezelfde gravure onder de titel Afbeeldinge van het Keulse en Munsterse leger voor Groeningen met daaronder een verhaal over de belegering. De tekst lijkt een samenvatting te zijn van het pamflet Journael Ofte Daaghlijckse Aanteykeninge van ‘t gene omtrent de Belegeringe van Stadt Groningen So buyten als binnen gepasssert is door Andreas Eldercampius, ‘predicant op Lutkegast’. De meeste zinnen van de tekst onder de kaart komen letterlijk uit het pamflet. Zowel de kaart-met-tekst als het pamflet zijn gedrukt door Gerrit Claessen.
Lang is ervan uitgegaan dat deze kaart van Feltman, Bierum en De Fries een verkleining was van de grote kaart van Jannes Tideman van het beleg. Oppervlakkig gezien lijken de kaarten ook wel op elkaar, maar dat is niet zo’n wonder als je bedenkt dat beide kaarten van hetzelfde gebied bij dezelfde gebeurtenis zijn. De kaart van Feltman, Bierum en De Fries verscheen al in 1672, de kaart van Tideman was iets later klaar. Ze zouden dan tijdens Tidemans werkzaamheden de kaart overgetekend moeten hebben. De heren werkten alle drie voor de provincie en zullen elkaar dus ongetwijfeld gekend hebben, maar dit lijkt niet heel waarschijnlijk. En als je goed kijkt, zie je dat het toch twee heel verschillende kaarten zijn. Tidemans kaart bevat veel details en is topografisch nauwkeuriger dan die van Feltman, Bierum en De Fries. Maar ook de afbeelding verschilt. Op de gravure is de belegering afgebeeld, met de bogen van de kogels waarmee de stad bestookt werd. Tideman lijkt het einde van het beleg te hebben vastgelegd. Veel troepen trekken hier zuidwaarts. Van het bestoken van de stad met bommen en granaten is niets te zien.
Wat de kaart van Tideman nog waardevoller maakt, zijn de zogeheten inzetkaartjes. Van deze situatietekeningen zijn later kopieën op perkament gemaakt, op een na. Op de inzetkaart van de provincie Groningen met de titel Corte vertoninge van de geheele belegeringe zijn de inundaties (het bewust onderwater zetten van gebieden) aangegeven. Een andere tekening laat de situatie zien voor de Oosterpoort, bij Oosterhoogebrug en Ruischerbrug tijdens de belegering. Van de inzet met zicht op Groningen vanuit het zuiden is geen losse afbeelding bekend. Opvallend is dat de troepen hier wel richting de stad trekken. Boerderij 'rode schuur' is op deze inzet in de kaart beter te zien dan op de zeer vervaagde afbeelding op de hoofdkaart.
Een aantal verschillen tussen de kaart van Tideman en die van Feltman, Bierum en De Fries:
- Het afgebeelde gebied: Feltman Feltman, Bierum en De Fries laten nog twee huizen zien ten oosten van het Schuitendiep, Tideman stopt bij het Blauwhuis. Aan de zuidkant houdt Tideman op bij de kerk van Haren, Feltman, Bierum en De Fries gaat iets verder door. Overigens ziet Haren er niet hetzelfde uit op beide kaarten.
- Het gebied rond het Blauwhuis en Huize of Hof te Hemmen (waar de bisschop van Münster verbleef) is bij Tideman veel groter en gedetailleerder dan bij Feltman, Bierum en De Fries.
- Het Blauwhuis zelf is op beide kaarten oostwest gericht, maar een uitbouw zit bij Tideman aan de zuidkant, bij Feltman, Bierum en De Fries juist aan de noordzijde.
- De ligging van de Dilgt verschilt iets, maar dat kan te maken hebben met de verschillende schalen.
- Een groter verschil is een weg of pad naar het zuidoosten, naar de Esserweg, vanaf ongeveer het begin van de huidige Goeman Borgesiuslaan. Bij Feltman, Bierum en De Fries zijn er twee wegen die dicht bij elkaar liggen en die beide op de Esserweg uitkomen. Bij Tideman is er één weg die splitst en waarvan het westelijke deel terugloopt naar de Hereweg.
- Net ten noorden van de Hereweg in Helpman staat bij Tideman de aanduiding ‘Doeden-Kerckhoff’. Deze ontbreekt op de kaart van Feltman, Bierum en De Fries.
- De loopgraven van de Münstersen lopen bij Feltman, Bierum en De Fries niet door, bij Tideman grotendeels wel. Voor de loopgraven van de Keulenaren geldt hetzelfde. Mijnen zijn niet aangegeven. Al met al lijkt Tideman nauwkeuriger te werken voor wat betreft de verdedigingswerken.
Andere kaarten
De Groninger boekdrukker M. Spinneker gaf een kaart uit onder de titel Angevangen den 9. Julij en[de] ge-eindight tusschen den 16 en 17 Augusti 1672. De kaart toont bovenaan een gedeelte van de wallen van de stad tussen Herepoort en Steentilpoort en daaronder de Keulse en Münsterse verdedigingswerken. Wie deze kaart getekend en gegraveerd heeft, is niet bekend. Onderaan staan drie signaturen: J.F. D., J.S. P., AV. f. De D, P en f zijn mogelijk de gebruikelijke afkortingen van technische termen als `D[elineavit]' of `D[esignavit]' (= tekende of ontwierp het), `f[ecit]' (= maakte het) en `P[inxit]' (= schilderde het). Maar wie achter de initialen schuilgaan, valt niet na te gaan. Deze kaart staat daarom op zichzelf. Enige context in de vorm van een geschreven stuk, ontbreekt.
In november 1672 publiceerde de Amsterdamse uitgever Steven Swart het eerste deel van d'Ontroerde leeuw, een beschrijving van de oorlogsgebeurtenissen in de Nederlanden vanaf 1671 met onder andere `origineele afteyckeningen der voornaemste fortificatien'. Hierin komt ook een prentje van Groningen met de Keulse en Munsterse Aproches voor. Veel meer dan een globaal kaartje is het niet.
Ook in 1672 verscheen De belegringh van Groeningen, gemaakt door Romeyn de Hooghe. De prent bestaat uit twee delen. Het bovenste deel is een plattegrond van de stad en de legerplaats. Onderaan het profiel van de belegerde stad, gezien vanuit het kamp van de belegeraars. Op het profiel is onder meer ‘de loop en ’t ooghwit van de bomben’ te zien. In het midden staat in een cartouche een kaartje van Groningen en directe omgeving. Onder de afbeelding een beschrijving en uitleg door Markus Doornik: 'Oprecht verhaal, hoedanigh de stadt Groeningen door den keurvorst van Keulen en den bisschop van Munster belegert, grouwelijk aangetast; maar door de dappere moedigheyt der zelver Borgery, en Krijghsmacht, onder ’t gebiedt van den Ed. Heer Gouverneur Rabenhaupt, is verdadight, en ontzet geworden'. De prent is ook zonder tekst verschenen. Op de kaart is een groot deel van de zuidelijke binnenstad weggevaagd. Hoewel de schade zeer groot was, was dit toch wat overdreven. Maar De Hooghe werkte dan ook vanuit Amsterdam.
Buitenlandse uitgaven
Het beleg van Groningen bleef ook in het buitenland niet onopgemerkt. Al in 1672 publiceerde de Frankfurter graveur Abraham Aubry, die bekend was als uitgever van verschillende geïllustreerde pamfletten die het nieuws van de dag meldden, een bericht over het beleg: Geometrischer Abriss, und gründliche Vorbildung der fürtrefflichen Stadt und Festung Gröningen. De afbeelding wekt echter wel de indruk, dat de stad vooral van de westzijde belegerd was – dat de belegering vooral vanuit het zuiden was, was kennelijk niet tot Frankfurt doorgedrongen.
In Antwerpen maakte en publiceerde Gaspar Bouttats A notatio au vue de la siege de Groeningen, par B.V. Gaelen esuesque de Munstre, l'an 1672 du 9esm. Juiliet jusque au 17 Aoust. Deze kaart vertoont sterke overeenkomsten met die van Romeyn de Hooghe, al is hij niet een op een overgetekend. De kaart van Bouttats beslaat bijvoorbeeld een kleiner gebied. Maar de overeenkomsten zijn wel van dusdanige aard, dat Bouttats de beschikking over de prent van De Hooghe moet hebben gehad.